0
0
Recensie
Hoe we tegen dingen aankijken, verandert met de loop der tijd. Wat vroeger als normaal gold, is dat tegenwoordig misschien niet meer. Dat geldt ook in de kunsten. In voorgaande eeuwen beeldden kunstenaars mensen van kleur bijvoorbeeld vaak stereotyperend af, iets wat inmiddels niet meer door de beugel kan. De tentoonstelling Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme in het Stedelijk Museum gaat in op dat veranderde perspectief.
Tekst en foto’s: Evert-Jan Pol
Het werk van Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938) en Emil Nolde (1867-1956) staat bekend om de knallende kleuren en spontane penseelstreken waarmee zij mensen, landschappen en objecten op onconventionele wijze neerzetten. Kirchners kleurrijke kunstwerken zijn sinds jaar en dag publieksfavorieten in de collectie van het Stedelijk Museum. Maar heel politiek correct zijn ze niet meer. In deze grote tentoonstelling staan daarom de verhalen achter de geportretteerden centraal.
“De geschiedenis is constant in beweging door de manier hoe we er tegenaan kijken”, vertelt directeur Rein Wolfs. “De afgelopen jaren zijn instituten over de hele wereld aan het dekoloniseren. Ook het Stedelijk bekijkt vanuit een brede blik naar het verleden en onderzoekt de impact van het kolonialisme op het heden. In deze tentoonstelling kijken we naar twee grote pioniers uit de vorige eeuw. We geven de bezoeker handvatten om vanuit verschillende invalshoeken naar hun werk te kijken en zelf een standpunt in te nemen.”
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
Kirchner en Nolde waren beiden geïnteresseerd in mensen en objecten uit andere werelddelen. Doordat het Duitse Keizerrijk (1871-1918) koloniën had in Afrika, Azië en Oceanië kwamen de kunstenaars eenvoudig in aanraking met andere culturen. Bijvoorbeeld in de etnografische musea, op koloniale tentoonstellingen en in de entertainmentindustrie, waar veel performers van kleur werkten. Nolde reisde zelfs af naar Duits-Nieuw-Guinea (nu Papoea-Nieuw-Guinea) voor een nog betere indruk.
De mensen die beide kunstenaars zagen, kwam vaak terug in hun schilderijen, niet zelden sensueel en kleurrijk. Vrouwen van kleur dragen op de werken meestal weinig tot geen kleren. Wie of wat er op de kunstwerken staan wordt nog niet zo lang onderzocht. In deze tentoonstelling krijgen de personen en ook de voorwerpen een gezicht.
Ontmoet bijvoorbeeld Jupuallo, die voor Nolde model stond. Ook werkte hij voor de kunstenaar en diens echtgenote werkte tijdens hun verblijf in Duits-Nieuw-Guinea. Uit Ada en Emil Noldes herinneringen is op te maken dat Jupuallo met hen in Steenkolenduits communiceerde en “uit de rimboe was gehaald” om als Duits soldaat te dienen en huisknecht werd toen hij daarvoor ongeschikt bleek.
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
Vrouw op een bed, 1911 (links) en Portret van een Afrikaanse vrouw (Nelly), 1910-11, beide uit de collectie van Kirchner Museum Davos.
Nelly en Sidi (Riha) Heckel in het atelier, ca. 1910-1911, reproductie, Kirchner Museum Davos.
Of maak kennis met Sam, Milli/Milly en Nelly, drie zwarte naaktmodellen van Kirchner. Van Nelly is een foto te zien, maar voor de rest is weinig bekend over deze twee vrouwen en één man. Wellicht waren ze reizende artiesten of behoorden ze tot de groep migranten uit Kameroen die in Duitsland overleefden door optredens in het circus of het variété en als kunstenaarsmodel. Veel andere opties voor levensonderhoud hadden zij overigens niet.
Niet alleen de figurerende personen krijgen de aandacht die ze verdienen, ook de door Kirchner en Nolde geschilderde voorwerpen staan in de schijnwerpers. Verspreid over de verschillende zalen bevinden zich authentieke houten beelden en maskers die sterk lijken op objecten op de schilderijen. Hoewel de makers ervan meestal onbekend zijn, is er wel het een en ander over te vertellen. En dat doet de tentoonstelling dan ook. Bijvoorbeeld over een negentiende-eeuws masker voor het kolam-theater, waarvan Nolde een voorbeeld laat terugkomen op een schilderij. Dit masker werd gebruikt in een kolam-theater in Sri Lanka. Kolam is een vorm van volkstheater die vandaag de dag nog steeds wordt beoefend. Nolde plaatste een dergelijk masker naast een halfnaakte vrouw (misschien een actrice in een voorstelling?).
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
Stillleben mit Figuren I , 1911, privécollectie.
Staatliche Museen zu Berlin, Ethnologisches Museum.
Nolde Stiftung Seebüll.
Van Nolde zijn ook een schilderij en een tekening van Katsintithu’s te zien. Dit zijn poppen die werden gesneden door de Hopi in het zuidwesten van de Verenigde Staten. Ze stellen wezens voor die bemiddelen tussen de mensen- en de geestenwereld. Elke figuur heeft zijn eigen specifieke kenmerken, herkenbaar aan zijn vorm, kleur en kleding. Emil Nolde schilderde en schetste een Nuvak Chin Mana (Sneeuwmeisje) en een tweede figuur die een voorouderlijke katsintithu zou kunnen zijn. Waarschijnlijk zag hij ze in de Amerikaanse presentatie van het Ethnologisches Museum in Berlijn.
Dankzij uitgebreide informatie over de figurerende voorwerpen en personen op het werk van Kirchner en Nolde is de presentatie meer dan zomaar een kunsttentoonstelling. Ook de medewerking van onder anderen antropologen, muziek- en taalwetenschappers draagt daaraan bij. Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme is een zeer grondig gedocumenteerde tentoonstelling waarin westerse en etnografische kunst samenkomen. De expositie is bovendien een interessant tijdsdocument die de bezoeker doet stilstaan bij ons koloniaal verleden.
Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme, t/m 5 december in Stedelijk Museum, Amsterdam
Waardering: @@@@@@@@@@
