0
0
Recensie
“Als je baard gesplitst is in het midden, ben je waarschijnlijk een sensueel en innemend man, maar ook geneigd om tweedracht te zaaien,” schreef Giacomo della Porta in 1586 in De Humana Physiognomonia. Volgens de fysionomie was het uiterlijk van de mens een spiegel van zijn innerlijk en karakter.
Door: Suzanne Sanders
De diepe frons – als die van een leeuw – van Michelangelo’s David werd gezien als een uiterlijke expressie van zijn moed. Het afbeelden van emoties en karaktereigenschappen werd door de verspreiding van Della Porta’s theorie een belangrijk onderdeel van de schilderspraktijk in de zestiende en zeventiende eeuw.
Vanuit dit gegeven heeft de gevierde kunsthistoricus en schrijver Gary Schwartz naar aanleiding van een concept van conservator Anna Tummers een bijzonder sterke en inventieve selectie van werken bijeengebracht in het Frans Hals Museum in Haarlem. De schilderijen in Emoties – Geschilderde gevoelens in de Gouden Eeuw zijn niet allen even voor de hand liggend, maar zijn goed gekozen uit vele binnen- en buitenlandse musea en privécollecties. Ze zijn verdeeld over thema’s als blijdschap, lijden, woede en lust.
Della Porta’s boek ligt naast Karel van Manders Haarlemse Schilderboeck uit 1604. Ook Van Mander raadde de “Jonghe Schilder” aan goed te letten op hoe deze mensen afbeeldde. “Want al wat d’affecten moghen bedrijven, wijst Natuer al meer, dan men can beschrijven”. De door het Museum der Bildenden Künste in Leipzig uitgeleende Mulat van Frans Hals grijnst bijkans van zijn doek af, en ook in Rembrandts Hoofdoperatie uit New York zijn de gevoelens van patiënt en omstanders onmiskenbaar.
Al snel in de tentoonstelling begint het de bezoeker echter te dagen dat het vaak ook helemaal niet zo makkelijk is emotie alleen van iemands gezicht af te lezen. In Hendrick Goltzius’ bijbelse Susanna en de ouderlingen bijvoorbeeld, lijkt de hoofdpersoon het kostelijk naar haar zin te hebben als ze tijdens haar bad wordt lastig gevallen door de oude mannen.
Ook in Cornelis van Haarlems Monnik en een Begijn kunnen we niet goed duiden wat de monnik voelt terwijl hij in de borst van een non knijpt om te checken of ze zwanger is. Is zijn uitdrukking emotieloos, geconcentreerd, bang, geil? De voorschriften daargelaten, blijkt de interpretatie van de menselijke ‘affecten’ door middel van lichaamstaal nog altijd bij de context, attributen en bij de kijker te liggen. Schwartz: “Je leest die gevoelens meer ín de werken dan dat je ze uit de afgebeelde voorstelling haalt”.
De tentoonstelling is een sterk en helder verhaal, dat een breed publiek lijkt te bereiken. Ook jongere kinderen zag ik enthousiast gezichten nadoen en bespreken. Als slotakkoord heeft Schwartz ook de moderne sociale psychologie geraadpleegd, en kan de bezoeker aan het eind van de tentoonstelling zelf zijn inschattingsvermogen en ervaring van gezichtsuitdrukkingen testen in een digitale omgeving.
Emoties – Geschilderde gevoelens in de Gouden Eeuw, t/m 15 februari 2015 in het Frans Hals Museum, Haarlem
Waardering: @@@@@@@@@@
